As nosas primeira probas

Unha das mostras preparada para o prensado

Unha nota dunha enquisa de campo

A nosa prensa en acción

Unha das mostras na fase de identificación

Outra das mostras preparada para o prensado

Renovando o papel do prensado para unha das mostra 

 

Exemplo de entrevista de campo

Mirade que fermosura!!

Curso para repasar o traballo de elaboración dun herbario

No seguinte enlace tedes un curso no proxecto de webs dinámicas da Consellería elaborado polo profesor, para repasar o máis importante na elaboración dun herbario (podedes entrar como convidados):

Curso web

Chaves de identificación de plantas

Algúns enlaces útiles na identificación das mostras:

•  
• I. Aizpuru, C. Aseguinolaza, P.M. Uribe-Echebarría, P. Urrutia, I. Zorrakin, eds. (1999). Claves ilustradas de la Flora del País Vasco y territorios limítrofes. Ed. Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco. Vitoria-Gasteiz (España). ISBN: 84-457-1396-5. (Accesible en PDF desde o blog jolube.net) 
• 
• Flora-On (projeto coordenado pela Sociedade Portuguesa de Botânica)
  'O portal -destinado ao público especializado e não especializado- funciona de modo dinâmico e interactivo e pretende tornar intuitiva e simples a procura de informação e a identificação de espécies de plantas da flora portuguesa'.

ACTIVIDADES TRANSVERSAIS

Algunhas ideas de integración do Fitofaladoiro nas actividades non relacionadas cos departamentos de Ciencias Naturais ou Lingua Galega.

(para debatir e falar doutras posibilidades se nos sobra tempo 

Recollida dos datos

• Asignade un código diferente e irrepetible a cada mostra de planta que apañedes (mesmo se hai varias da mesma especie, cada unha levará o seu propio código).
• Cando hai moitas enquisas referidas á mesma mostra de planta, é máis práctico rexistrar os datos das mostras nunha folla ou caderno, e os datos das enquisas noutra folla independente
• Porque en cada enquisa os informantes falarán dalgunha planta concreta, e vós identificarédelas polos seus códigos.
• É boa idea gravar as enquisas (son, video, etc.). Tamén deberiades facer boas fotos das vosas plantas, pois logo poden axudar para identificar as especies. Para todos estes arquivos anotade a que mostras (códigos) de plantas se refire cada un
• Para integrala no Fitofaladoiro, o ideal é ir transcribindo toda esta información a unha táboa (folla de cálculo tipo Excel, LibreOffice, Google Sheets, etc) 

Conservación das plantas

• Caixas de cartón con apertura frontal, permiten visualizar as etiquetas para buscar un exemplar concreto antes de sacalo.
• Se o material non está montado en cartolinas, podedes intercalar algúns cartóns ríxidos (p.ex. ao remate de cada grupo de plantas), que faciliten a manipulación.
• Evitar humidades e armarios onde poida haber carcomas, couza e outras pestes que ataquen á madeira ou papel.
  
• Cando non se usa (p.ex. en vacacións), empregar bolas de naftalina ou alcanfor para almacenar a longo prazo, evitando entrada de couza e carcoma. Airear posteriormente.
• Pódense meter de cando en vez as caixas durante 3 ou 4 días nun arcón conxelador.
• En caso de abandono, é preferible doar a colección a outro herbario onde a poidan conservar.

Montaxe das plantas

• Non é imprescindible pero facilita moito a manipulación cando se consulta o herbario, ou a realización de imaxes.
• Gardar fragmentos desprendidos en pequenos envoltorios de papel feitos a man
• Facilita fotografías posteriores. Mellor fondos mate, sen brillo (brancos para fotografía sen flash, negros para reducción de sombras). Convén que haxa algún elemento visible de tamaño coñecido (logotipo, regra, moeda ...)
• Permite invertir o exemplar para escaneados ou fotocopias (sempre que non desprenda excesivas follas ou froitos). 

• A montaxe é imprescindible se queredes facer unha exposición das plantas ao público en formato vertical

Como facer as entrevistas?

Os entrevistadores deben comprender ben que é o que deben buscar:

• • Recoñecemento / recollida de exemplares de plantas cos nomes galegos que se lles dean en cada lugar.
  • Pedímoslles tamén que nos informen sobre as plantas: características, ciclo vital, comportamentos, usos, crenzas, lendas, cántigas...
  • Non lles pedimos aos nosos informantes nin os nomes científicos, nin as formas do galego estándar, nin as formas máis comúns e coñecidas, nin os equivalentes en castelán... Queremos a forma ou formas con que se coñecen popularmente en cada lugar.
• Debemos buscar informantes galegofalantes que sexan do lugar ou que, en todo caso, estean en condicións de dicirnos, sen lugar a dúbidas, en que lugar lle dan tal nome a tal planta. Os informantes deben ser, preferentemente, persoas maiores, con bo coñecemento do medio natural e da vida e costumes da comarca sobre a que informan. 
  
  Hai que procurar que se sintan cómodos durante a entrevista. Para iso son fundamentais algunhas condicións previas:
  

• • Deben estar fisicamente cómodos e en condicións de se poderen demorar nas respostas.
  • Teñen que saber con toda claridade que é o que buscamos, por que e para que os interrogamos. 
  • Deben percibir, sen lugar a dúbidas, o noso interese sincero nas súas respostas. Eles son os depositarios dun saber importante, ben valorado por nós, que lles pedimos que compartan e transmitan. 
  • Cómpre insistir moito en que buscamos os nomes patrimonais e populares 
  • Non deben sentir que están sendo examinados nin moito menos avaliados. Eles son os mestres e nós os respectuosos aprendices.
• Debemos levar onde anotar con todo esmero as respostas. Á parte das follas do cuestionario debemos levar algún caderno en que anotar impresións, comentarios, explicacións longas, etc., con coidado de deixar ben claro a que planta se refire cada información. Algunhas condicións básicas:
  
  • Ao apuntar os nomes debemos usar a mellor caligrafía, de xeito que calquera persoa poida interpretar sen dúbidas a nosa escritura.
  • As formas deben anotarse completas. Por ex., non é o mesmo que o informante diga hortelá ca herba hortelá, hortelá da horta ou herba do hortelán.
  • Debe collerse sempre, como mínimo, a forma en singular. Se o informante nos dá unha forma que podería interpretarse como plural, anotámola (p. ex., carvés); pero a continuación cómpre que preguntemos como se denomina un exemplar illado, pois podería ser tanto carvés (sg. e pl.) coma carvén (pl. carvés).
  • O mesmo ocorre cos diminutivos. Se o informante responde aceviño debemos anotalo (cf. port. azevinho), pero debemos asegurarnos de se –iño é afectivo (diminutivo de acevo) ou forma xa parte da palabra (isto é, nunca din acevo).
  • Non é infrecuente que nun mesmo lugar haxa máis dunha forma. Incluso un mesmo informante pode darlle máis dun nome a unha planta. As formas poden ser próximas entre si (tipo acivo e acivro, couselo e conchelo, póutega e apóutega...) ou non (roseira e caraveleira, millá e herba millá...). En ocasións aparecerán formas que se orixinan nos usos (p. ex., maio para a xesta), en xogos infantís (p. ex. pegadizos para o lampazo, bistés para os couselos...) ou noutras manifestacións culturais. Todos nos interesan, todos debemos anotar. Tamén anotamos os castelanismos que sexan usuais.
  • É posible tamén que a mesma forma denomine máis dunha planta. Se é así, debemos anotalo tal e como o di o informante, pero non estaría de máis asegurarrnos de se cada unha desas plantas ten ademais outros nomes que eviten o posible equívoco.

Secado das mostras de plantas

• O PAPEL SECO ABSORBE A HUMIDADE DA PLANTA,por iso as poñemos extendidas entre follas de periódico, sometidas a presión para facilitar o contacto planta-papel.
  Pero cando o papel queda húmido xa non absorbe e as plantas apodrecen.
• HAI QUE SUBSTITUIR POR PAPEL SECO, ao principio diariamente, ou facilitar dalgún xeito o SECADO DO PAPEL para evitar ter que substituilo moitas veces.
• Se poñemos a prensa coas plantas xunto a unha fonte de calor, o proceso facilítase moitísimo: radiador, forno, calefactor, ou un lugar moi asolado onde suba a temperatura
• Existe a posibilidade de construir sistemas para facilitar este secado das prensas (ver páxinas seguintes)
• O uso de fontes de calor non evita que teñamos que mudar o papel algunha vez (evitar que as plantas queden pegadas nel). 

Colleita de mostras de plantas

• Facela no momento óptimo para observar as diferentes partes (flores, froitos, follas).
• Identificando cada exemplar cun número de recolección (amarrarlle etiqueta de papel)
• Anotando os números nun caderno de campo, cos datos da planta (quen, cando e onde a colleu; comentar sobre o aspecto inicial da mesma -color, altura, consistencia- ou do lugar onde medraba -humidade, sombra, etc). 
• As plantas pódense (A) prensar no momento de collelas, ou (B) meter nunha bolsa plástica para logo prensalas inmediatamente ao chegar a casa. 
• Nalgún momento durante o proceso de prensado-secado na casa, transcribimos os datos da libreta de campo á etiqueta detallada que acompañará a cada exemplar. 

Algún enlace interesante:

Consellos e instrucións para facer as entrevistas

Os entrevistadores deben comprender ben que é o que deben buscar:

• • Recoñecemento / recollida de exemplares de plantas cos nomes galegos que se lles dean en cada lugar.
  • Pedímoslles tamén que nos informen sobre as plantas: características, ciclo vital, comportamentos, usos, crenzas, lendas, cántigas...
  • Non lles pedimos aos nosos informantes nin os nomes científicos, nin as formas do galego estándar, nin as formas máis comúns e coñecidas, nin os equivalentes en castelán... Queremos a forma ou formas con que se coñecen popularmente en cada lugar.
• Debemos buscar informantes galegofalantes que sexan do lugar ou que, en todo caso, estean en condicións de dicirnos, sen lugar a dúbidas, en que lugar lle dan tal nome a tal planta. Os informantes deben ser, preferentemente, persoas maiores, con bo coñecemento do medio natural e da vida e costumes da comarca sobre a que informan. 
  
  Hai que procurar que se sintan cómodos durante a entrevista. Para iso son fundamentais algunhas condicións previas:
  

• • Deben estar fisicamente cómodos e en condicións de se poderen demorar nas respostas.
  • Teñen que saber con toda claridade que é o que buscamos, por que e para que os interrogamos. 
  • Deben percibir, sen lugar a dúbidas, o noso interese sincero nas súas respostas. Eles son os depositarios dun saber importante, ben valorado por nós, que lles pedimos que compartan e transmitan. 
  • Cómpre insistir moito en que buscamos os nomes patrimonais e populares 
  • Non deben sentir que están sendo examinados nin moito menos avaliados. Eles son os mestres e nós os respectuosos aprendices.
• Debemos levar onde anotar con todo esmero as respostas. Á parte das follas do cuestionario debemos levar algún caderno en que anotar impresións, comentarios, explicacións longas, etc., con coidado de deixar ben claro a que planta se refire cada información. Algunhas condicións básicas:
  
  • Ao apuntar os nomes debemos usar a mellor caligrafía, de xeito que calquera persoa poida interpretar sen dúbidas a nosa escritura.
  • As formas deben anotarse completas. Por ex., non é o mesmo que o informante diga hortelá ca herba hortelá, hortelá da horta ou herba do hortelán.
  • Debe collerse sempre, como mínimo, a forma en singular. Se o informante nos dá unha forma que podería interpretarse como plural, anotámola (p. ex., carvés); pero a continuación cómpre que preguntemos como se denomina un exemplar illado, pois podería ser tanto carvés (sg. e pl.) coma carvén (pl. carvés).
  • O mesmo ocorre cos diminutivos. Se o informante responde aceviño debemos anotalo (cf. port. azevinho), pero debemos asegurarnos de se –iño é afectivo (diminutivo de acevo) ou forma xa parte da palabra (isto é, nunca din acevo).
  • Non é infrecuente que nun mesmo lugar haxa máis dunha forma. Incluso un mesmo informante pode darlle máis dun nome a unha planta. As formas poden ser próximas entre si (tipo acivo e acivro, couselo e conchelo, póutega e apóutega...) ou non (roseira e caraveleira, millá e herba millá...). En ocasións aparecerán formas que se orixinan nos usos (p. ex., maio para a xesta), en xogos infantís (p. ex. pegadizos para o lampazo, bistés para os couselos...) ou noutras manifestacións culturais. Todos nos interesan, todos debemos anotar. Tamén anotamos os castelanismos que sexan usuais.
  • É posible tamén que a mesma forma denomine máis dunha planta. Se é así, debemos anotalo tal e como o di o informante, pero non estaría de máis asegurarrnos de se cada unha desas plantas ten ademais outros nomes que eviten o posible equívoco.

Algunhas breves instrucións para recoller os nomes das plantas

Partimos do principio básico de máxima fidelidade á lingua dos informantes.

1. a)  O primeiro e máis importante é intentar recoller o máis fielmente posible o nome ou nomes recollidos, tal e como os pronuncian os informantes. Debemos evitar “corrixilos” de acordo cos nosos criterios particulares ou tentar adaptalos á forma estándar.
   
2. b)  Evidentemente, sería conveniente respectar ó máximo as convencións ortográficas e saber previamente se unha forma se escribe con <h> ou sen <h>, con <v> ou <b>... Pero estas grafías non alteran a pronuncia, de modo que este non é un asunto importante para nós: en caso de dúbida, sen <h> e todo con <b>.
   Outra cousa moi distinta son as variacións ortográficas que representan sons diferentes. Supoñamos que o informante di bedoeiro no canto de bidueiro: debemos rexistrar que o que el di é a forma bedoeiro. Se o falante di sesta en vez de xesta, o mellor é recollermos sesta. Se o informante di murgo, debemos recoller murgo e non musgo.
   

Hai algúns casos particulares que merecen un comentario propio.

1. Para representar a gheada ou os sons similares débese usar o dígrafo acostumado <gh>, non a grafía <j> do español: sabugueiro e cangorza sen gheada, sabugheiro e canghorza con gheada. A representación deste trazo é especialmente interesante nas palabras que teñen –ng­.
   
2. Se a forma recollida ten seseo (inicial ou final de sílaba), débese representar graficamente de forma que sexa evidente a pronuncia seseante: herba da pezoña sen seseo / herba da pesoña con seseo.
   
3. É desexable indicar o grao de abertura das vogais medias tónicas (os <e> e <o> abertos e pechados). Para iso, porpoñemos usar unha convención moi estendida: usar o acento grave ( ` ) sobre as vogais medias abertas (bèrro) e usar o circunflexo (^) sobre as pechadas (cebôla). Se non se usa un destes signos entendemos que non se marca o timbre.
   

Debe terse en conta que, con posterioridade, os lingüistas imos facer un traballo de lematización, isto é: quen busque pola forma estándar bidueiro ten que poder encontrar todos os datos de todas as variantes presentes na base: bidueiro, bedueiro, budueiro, abidueiro, bidoeiro, vidoeiro... Pero quen busque unha variante concreta tamén ten que poder localizala e comprobar a súa extensión: por iso debemos consignala tal e como a proporcionou o informante. Todos, os nenos de primeiros, deben saber que a súa variante lingüística, coma todas, é importante. 

Dous enlaces interesantes: 
Dicionario de pronuncia da lingua galega  
Dicionario de dicionarios da lingua galega

Como recollemos os datos?

Este é un exemplo de formulario de recollida de datos:

Para que é un herbario?

Obxectivos do programa Fitofaladoiro

• Recuperar a atención de rapaces e maiores no coñecemento tradicional das plantas.
• Rexistrar detalladamente ese coñecemento, e a procedencia xeográfica da información.
• Conservar mostras botánicas que sirvan para testemuñar a que plantas se refería toda esa información (xa virá quen as poida verificar, se non sodes vós nin é o SANT, serán outros: o importante é que a información non se perda).
• Achegarse un chisco á comprensión da terminoloxía botánica (só cando o nivel educativo o permita)
• Poder sacar conclusións acerca da distribución, variabilidade e frecuencia dos distintos nomes referidos a cada planta.

Que é Fitofaladoiro?

Benvidos o blog do programa Fitofaladoiro no IES Pintor Colmeiro

Este será o espazo que utilizaremos para ir dando conta do traballo desenvolvido no programa Fitofaladoiro no noso instituto. 

Estades todos convidados a participar no blog!